Aanpak van werkdruk in het voortgezet onderwijs

De werkdruk in het onderwijs is al jaren hoger dan het Nederlands gemiddelde. Te hoge werkdruk leidt tot werkstress. Langdurige werkstress  kan overgaan in overspannenheid en burn-out veroorzaken – de belangrijkste oorzaken van verzuim in het voortgezet onderwijs (vo). Daarom is het belangrijk om werkdruk systematisch aan te pakken. Bijvoorbeeld met behulp van het 5W-model. Daarover, en over andere instrumenten die Voion biedt, lees je in dit artikel.

Werkstress ontstaat als je overvraagt wordt in je werk of als je meer wil dan je aankan. Denk aan te veel werk, projecten die te ingewikkeld of moeizaam blijken (onderwijsvernieuwing) of emotioneel belastend zijn (frustratie over gebrek aan communicatie, zorg voor speciale leerlingen, angst voor ouders etc.).

Regelmogelijkheden zijn belangrijk
De werkdruk loopt minder snel op als werknemers mogelijkheden hebben om belemmeringen en problemen te omzeilen of op te lossen om het werk toch gedaan te krijgen. Daarvoor is een zekere mate van autonomie nodig: zodat je het ‘hoe’ van je werk naar eigen hand kunt zetten – bijvoorbeeld door zelf je werktempo te bepalen en oplossingen voor problemen te bedenken. Daarentegen heeft het gevoel stuurloos te zijn een ongunstige uitwerking op werkdruk.

Buffers tegen werkstress
Mensen verschillen in waar ze op het werk energie van krijgen en waar ze op ‘leeglopen’. Vitaliteit, veerkracht en persoonlijkheid zijn van invloed op de psychische en lichamelijke belastbaarheid. Ook privéleven telt mee: als dat niet goed in balans is, heeft dat zijn weerslag op je psychische belastbaarheid. Sociale steun van collega’s en leidinggevenden, vrienden en familie zijn een buffer tegen werkstress. Andere buffers zijn leer- en ontwikkelingsmogelijkheden in het werk en voldoende herstelmogelijkheden.

Figuur: Model voor werkdruk (naar Wiezer e.a., 2012)

Onderzoek werkdruk TNO
Onlangs deed TNO in opdracht van het ministerie van OCW onderzoek naar werkdruk in het onderwijs. Het bovenstaande beeld over werkdruk in het onderwijs geldt ook voor het voortgezet onderwijs. Wel komt in het vo ongewenst gedrag voor van derden (leerlingen, ouders) en ook van collega’s en leidinggevenden vaker voor. De taakeisen zijn voor de meeste werknemers wel haalbaar, maar regelmogelijkheden als autonomie zijn lager en vooral de emotionele belasting is bovengemiddeld hoog.

Systematisch werkdruk terugdringen
Werkgevers en werknemers hebben dus veel te winnen bij het terugdringen van ongezonde werkdruk en ongewenst gedrag. Maar hoe kom je erachter hoe het met die werkdruk gesteld is? En hebben de genomen maatregelen het gewenste effect? Met een cyclische aanpak van herhaaldelijk meten én verbeteren krijg je daar zicht op. Een stappenplan op basis van het 5W-model (Willen, Weten, Wegen, Werken, Waken) biedt daarvoor een leidraad. En Voion ontwikkelde specifiek voor het vo diverse bijpassende instrumenten en diensten.

Cyclische aanpak met het 5W-model
Het 5W-model ondersteunt een cyclische aanpak van herhaaldelijk meten en verbeteren. Ook worden de effecten van maatregelen zichtbaar. Zo krijg je de factoren in beeld die de gezondheid en veiligheid van medewerkers beïnvloeden. De 5 W’s in het model staan voor:
1.       Willen aanpakken van arbeidsrisico’s.
2.       Weten wat de arbeidsrisico’s zijn.
3.       Wegen hoe groot deze risico’s zijn en plannen maken om de risico’s te verminderen.
4.       Werken aan risicovermindering door plannen uit te voeren.
5.       Waken dat de uitvoering volgens planning verloopt en dat de verwachte resultaten worden bereikt.

1. Willen: naar een veilige en gezonde werk- en leeromgeving
Een basisvoorwaarde voor goed onderwijs is een veilige en gezonde werk- en leeromgeving. Die creëer je alleen als je zicht krijgt en houdt op de factoren die de gezondheid en veiligheid van medewerkers beïnvloeden. Wil je weten of maatregelen nodig zijn, dan dien je dus de factoren die werkstress kunnen veroorzaken, en ook energiebronnen (voldoening, plezier, tevredenheid, etc.) stelselmatig te monitoren.

2. Weten: Risico-inventarisatie & evaluatie
Met een Risico-inventarisatie en -evaluatie (RI&E) brengt een arbodienst of gecertificeerde deskundige de gezondheids- en veiligheidsrisico’s in de organisatie in beeld. Dat kan met een (branche erkend) digitaal instrument: de Arboscan-VO. Specifiek voor ongezonde werkdruk en ongewenst gedrag bevat de Arboscan-VO een enquête voor het meten van psychosociale arbeidsbelasting (PSA): de Quickscan-PSA. Blijkt uit de Quickscan dat werkdruk en/ of ongewenst gedrag een knelpunt zou kunnen zijn, dan is verdiepend onderzoek bij het voltallig personeel nodig. Dat kan met de Welzijnscheck-VO. Met deze verdiepende digitale vragenlijst naar werkdrukfactoren kun je niet alleen op individueel niveau een rapportage genereren voor de werknemer, maar ook (geanonimiseerd) op organisatieniveau voor het management.

3. Wegen: Plan van aanpak
Op basis van systematisch verzamelde informatie uit de RI&E en andere (verdiepende) onderzoeken stel je een plan van aanpak op. In de Arboscan-VO wordt een plan van aanpak automatisch gegenereerd op basis van de ingevulde inventarisatievragen en de opgenomen maatregelen en oplossingen. Andere informatiebronnen kunnen de Arboscan-VO aanvullen om tot effectieve maatregelen te komen. Met het plan van aanpak ga je als schoolorganisatie aan de slag om de oorzaken van werkstress weg te nemen. Leg erin vast welke maatregelen getroffen moeten worden, wanneer, met welk budget en wie verantwoordelijk is voor de uitvoering. Kijk ook naar ‘quickwins’: wat kun je meteen oplossen?

4. Werken: Maatregelen uitvoeren
Voor arbeidsrisico’s in de school geldt dat de werkgever verplicht is medewerkers voor te lichten over die risico’s en de getroffen maatregelen. Ook moet hij verplicht aan de slag met het wegnemen van werkdruk en werkstress. Dat kan bijvoorbeeld met de door Voion ontwikkelde methode Voortgezet werkplezier, een positieve en oplossingsgerichte procesaanpak die manieren biedt om (samen in een team of met collega’s) van werkdruk naar werkplezier te gaan. Of met de dialoogmethodiek Teamwerk-VO. In een aantal stappen leert een team om in dialoog oplossingen te bedenken voor energievreters en het handelingsperspectief te vergroten.

5. Waken: Meten en bijsturen
Werkdruk en ongewenst gedrag verminderen en nog liever wegnemen, dat is het uiteindelijke doel van de cyclische aanpak volgens het 5W-model. Wil je weten of de genomen maatregelen het gewenste effect hebben (gehad)? Dan is een evaluatie noodzakelijk. Onderzoek of de voorgenomen maatregelen uitgevoerd zijn en of ze het gewenste effect hebben? Bedenk daarbij wel dat implementatie van maatregelen veelal samenhangt met een gedragsverandering. Dat kan best lastig zijn en veel tijd kosten. Evalueer ingezette interventies dan ook niet te snel en evalueer op zowel resultaat als proces. Op die manier ontstaat een lerende organisatie.

Meer weten?
Voion ondersteunt scholen om een gezonde en veilige werk- en leeromgeving te creëren. Het digitale kennisdossier werkdruk en werkstress biedt informatie en inspiratie door het delen van onderzoeken, instrumenten, aanpakken en praktijkvoorbeelden. In het stappenplan Handreiking PSA 5W-model worden de diverse instrumenten en diensten gepresenteerd in een cyclische aanpak.