Anders organiseren in het voortgezet onderwijs

Betreft: Een inventarisatie van de verschillende vormen van anders organiseren en de gevolgen ervan voor onderwijsmedewerkers.
Door: Voion
Uitgave: februari 2023

Welke vormen van anders organiseren zijn er in het voortgezet onderwijs? Wat zijn de beweegredenen voor scholen om anders te organiseren? En wat zijn de gevolgen voor het personeel? Voion onderzocht het op basis van bestaande literatuur.

Met “anders” organiseren doelen we doorgaans op een andere manier van lesgeven dan traditioneel onderwijs waarbij een vakleraar in een klaslokaal lesgeeft aan een jaarklas per onderwijsniveau. Hoewel de manieren om anders te organiseren sterk uiteenlopen, hebben die manieren vaak gemeenschappelijk dat er sprake is van een andere inzet van personeel. Dit onderzoek brengt vormen van anders organiseren in kaart, en inventariseert hoe het werk van onderwijsmedewerkers erdoor verandert. Hierbij is met name gekeken naar benodigde competenties, werkbeleving, samenstelling van het personeel en wat anders organiseren betekent voor de vraag naar en inzet van personeel.

De bevindingen kunnen behulpzaam zijn voor scholen die van plan zijn om hun onderwijs anders te organiseren of dat al doen. Ook kunnen de inzichten mogelijk een rol spelen bij het streven naar personeelsbehoud en bij het terugdringen van personeelstekorten en personeelsoverschotten.

Vormen van anders organiseren
Een gemene deler van veel vormen van anders organiseren is intensievere samenwerking: tussen leraren onderling, tussen leraren en andere medewerkers zoals onderwijsondersteuners, en met de omgeving. Leraren geven bijvoorbeeld onderwijs in tweetallen, zijn in een team van leraren en onderwijsondersteuners verantwoordelijk voor een heterogene groep leerlingen op een leerplein, of specialiseren zich in bepaalde taken. Hiernaast komen ook onderwijs op maat en flexibel omgaan met het rooster terug in de literatuur. Het gaat dan bijvoorbeeld om verkorte onderwijstijd, waarmee ruimte wordt gemaakt voor professionalisering of andere activiteiten.

Beweegredenen
Beter onderwijs bieden, meestal gebaseerd op een bepaalde onderwijsvisie, is in veel gevallen de belangrijkste beweegreden voor scholen om hun onderwijs anders te organiseren. Ook leerlingendaling en profilering van de school zijn soms motieven om het onderwijs anders te gaan organiseren. De aanpak van het lerarentekort lijkt voor vo-scholen vooralsnog geen belangrijk motief om hun onderwijs anders te organiseren.

Gevolgen
Werkplezier
Anders organiseren kan het werk van leraren leuker maken. Dit wordt in verband gebracht met de toegenomen autonomie en verantwoordelijkheid over het onderwijs en de organisatie, de toegenomen mogelijkheden tot samenwerking, en het verbeterde contact met leerlingen. Er zijn geen aanwijzingen dat anders organiseren het werkplezier van leraren verlaagt, mits bepaalde randvoorwaarden aanwezig zijn.

Werkdruk
Bij sommige vormen van anders organiseren zijn er indicaties dat de werkdruk op de langere termijn afneemt, zoals bij de inzet van studenten. Bij sommige vormen lijkt de werkdruk juist toe te nemen, zoals bij 10-14 onderwijs en de inzet van leerlingen. Soms worden er zowel positieve als negatieve gevolgen voor werkdruk vermeld. Zo vallen er soms taken weg, maar komen daar andere taken voor in de plaats. De inzet van onderwijsassistenten biedt bijvoorbeeld verlichting voor leraren, maar de onderwijsondersteuners hebben wel begeleiding nodig van diezelfde leraren.

Competenties
Het anders organiseren van onderwijs vraagt vaak andere competenties van leraren en ander onderwijspersoneel. Veel vormen van anders organiseren vragen om vaardigheden op het gebied van differentiëren, coachend lesgeven en het ontwerpen van onderwijs. Hiernaast moeten leraren goed kunnen samenwerken. Tegelijkertijd biedt samenwerken leraren de mogelijkheid om zich te specialiseren. Dit betekent dat leraren niet meer zelf alle vaardigheden hoeven te beheersen, maar (meer) kunnen doen wat ze leuk vinden of waar ze goed in zijn.

Innovatielab Voion
Om meer kennis op te doen over de gevolgen van anders organiseren voor het personeel op de school die de verandering doorvoert, heeft Voion dit onderzoek laten uitvoeren. De rapportage maakt deel uit van het Voion Innovatielab, dat ruimte biedt aan experimenten die de onderwijsarbeidsmarkt ten goede komen en onderzoek verricht naar mogelijkheden voor het anders organiseren van onderwijs met behoud van de onderwijskwaliteit.